گردشگری فرهنگی- تاریخی

مقصود از گردشگری فرهنگی[۱] آن بخش از فعالیت گردشگری است که به جذابیت های فرهنگی خاص توجه می کند (کاظمی:۱۳۸۵) از این منظر گردشگری فرهنگی را می توان از دو زاویه مورد بررسی قرار داد:نخستین بخش از گردشگری فرهنگی به گردشگری مرتبط با میراث تاریخی یک جامعه باز می گردد محور این دیدگاه بعد تاریخی یک جامعه است درحالی که در بخش دیگرگردشگری فرهنگی،زمان حال محور موضوع است وفرهنگ های جامعه را به عنوان موضوع مورد مطالعه قرار می دهد. گردشگری مبتنی بر میراث تاریخی شامل بازدید از موزه ها، بناهای تاریخی- مذهبی،اماکن و دالان های تاریخی وغیره است و گردشگری مبتنی بر میراث شامل بازدید از وقایع جاری جامعه همانند آداب ورسوم ،نوع پوشش مردم،غذاها ونوشیدنی ها،گالری های هنر،فستیوال ها،صنایع دستی،نمایشگاه ها وغیره می باشد.

گردشگری فرهنگی،بخش مهمی از تقاضای جهانی گردشگری را تشکیل می دهد.طبق آمار سازمان جهانی گردشگری۳۷ درصد گردشگری بین المللی با انگیزه فرهنگی انجام می شودو این تقاضا سالانه در حال افزایش است.رشد گردشگری فرهنگی و گردشگری میراث[۲] به عنوان عناصر گردشگری نوین،توجه سیاست گذاران ومحققان را درسراسر دنیا به خود جلب کرده است، به طوری که امروزه در ادبیات گردشگری فرهنگی به چشم می خورد(Richards,2000:9).در تعریفی دیگر از گردشگری فرهنگی، دو بعد مد نظر قرار می گیرد:بعد مفهومی که افراد با هدف جمع آوری اطلاعات وتجربه های نو به سوی جاذبه های فرهنگی دور از محل اقامت فعلی خود حرکت می کند تا نیاز های فرهنگی خویش را تامین کنند (نبوت،۵۳:۱۳۸۶) و از نظر فنی،حرکت انسان برای جاذبه های فرهنگی خاصی چون مکان های دارای میراث تاریخی،نشانه های زیبا شناختی وفرهنگی،هنرهاو نمایش هایی انجام می گیرد که خارج از مکان معمولی سکونت قرار دارد(Bachleitner & Zins,1999,201).که این دو بعد از گردشگری فرهنگی،به همزیستی بهتر واستمرارو ثبات امنیت کمک می کند.

گذرزمان در جوامع درحال توسعه گاهی موجب کم شدن توجه مردم به میراث فرهنگی وهنری خود می شود وسنت ها کم رنگ می شوند و جز برخی نمادها چیزی باقی نمی مانداما گسترش گردشگری فرهنگی باعث می شود این سنت ها وآیین ها وجشن ها با تقاضا روبرو شوند که نتیجه آن زنده سازی وتقویت میراث فرهنگی است(مجیدی:۱۳۸۹) به عبارتی گردشگر در این نوع فعالیت به جستجو، فراگیری،تجربه درباره فرهنگ حال وگذشته جامعه خود یا دیگران می پردازد البته این مراسم وآیین ها نباید صرفا جهت خوشایند گردشگران به اجرا درآیند و تبدیل به کالا شوند.توسعه گردشگری فرهنگی برای ساکنان محلی از جنبه های مختلفی دارای اهمیت می باشد؛ اولا گردشگری فرهنگی جامعه میزبان رابه سایر جوامع وفرهنگ ها معرفی می کند دوما صنعت گردشگری فرصتی برای ساکنان ایجاد می کند تا فرهنگ خود را مستقیم و بدون واسطه وبه شکل واقعی به علاقه مندان عرضه کند.این عمل به ویژه باعث غرور وهمبستگی جامعه میزبان وافزایش حدتحمل آنان در برابر فرهنگ های دیگر می شود(Richard,2000:18-20).در گردشگری فرهنگی،گردشگران خود را متعهد به رعایت قواعد فرهنگی جامعه مقصد می دانند وبه نوعی می کوشند تا به سنت ها احترام بگذارند.رابطه تاثیرگذاری وتاثیرپذیری میان گردشگر ومقاصد متقابل است.در جوامع با پایه های فرهنگی  قوی تاثیرپذیری از مهمان کم رنگ تر ودر مقابل تاثیرگذاری به آن ها قوی تر باشد ولی اگر جامعه مقصد دچار چندپارگی فرهنگی باشد تاثیرپذیری آن از فرهنگ مهمان می تواند گسترده تر باشد.

سازمان فرهنگی وآموزشی ملل متحد(یونسکو)براساس تحقق های انجام شده در زمینه گردشگری،در سمینار پاریس(۱۹۹۶)اعلام کردکه مسئله اساسی قرن بیست ویکم برای پدیده گردشگری «فرهنگ» است وگردشگر بدون فرهنگ وجود ندارد.

این نوع گردشگری طبق منشور گردشگری فرهنگی اهداف زیر را دنبال می کند:

1. تشویق وتسهیل متصدیان کار متصدیان حفظ ومدیریت میراث به منظور نشان دادن اهمیت میراث به جامعه میزبان وبازدیدکنندگان
2. کمک به پیشرفت وتشویق صنعت گردشگری برای حمایت واداره گردشگری به شیوه ایی که میراث و فرهنگ های زنده زنده جامعه میزبان را محترم شمارد وآن را اصلاح کند.
3. تسهیل وتشویق گفت وگو میان طرفداران محیط زیست و متولیان صنعت گردشگری درباره اهمیت و شکنندگی مکان های میراثی،مجموعه هاوفرهنگ های زنده از جمله نیاز رسیدن به آینده ای پایدار برای آنها
4. تشویق تدوین کنندگان طرح ها وسیاست ها برای شکل دادن به اهداف وراهبردهای جامع وقابل اندازه گیری مرتبط با ارائه و تبین مکان های میراث و فعالیت های فرهنگی در زمینه حفظ و نگهداری آنها .

۲-۳-۵ گردشگری مذهبی

مذهب یکی از قدیمی ترین ومهم ترین عوامل در گردآوری جمعیت ها وایجاد اقوام بوده است ومعتقدات مذهبی واحساسات دینی از مهم ترین وکهن ترین انگیزه مسافرت انسان وهمچنین از قوی ترین عامل جغرافیایی در تکوین اولیه شهرها بوده است به این صورت که درابتدا دهکده هایی در اطراف معابد،آرامگاه ها ایجاد شده اند که امر زیارت این مکان ها با توسعه حمل ونقل ودیگرتسهیلات مورد نیاز،رفته رفته مراکز شهری بزرگ را در طی زمان به وجود آورده است.

انسان ابتدای تاریخ مکان هایی را مقدس می دانسته وبرای تامین نیازها وخواسته های روحی وروانی ومادی خود ونیز ترس از بلایای طبیعی وغیرطبیعی ای که زندگی او را تهدید می کرد،به زیارت ودیدن مکان های مقدس میرفته است (محلاتی،۱۲:۱۳۸۰).زیارت مکان های مقدس می تواند شامل پدیده های طبیعی از قبیل کوه ها،رودخانه هایا پدیده های فرهنگی مانند قبرها،معابد وآثار تاریخی و مذهبی باشد.

اگر نگاهی به تاریخ گذشته در زمینه سفرهاوگردش های مذهبی داشته باشیم، به گردش های مذهبی ای چون مراسم مقدس یونانیان باستان در معابدآپولو،سفرمصریان برای دیدار از فراعنه (دورانت،۲۰۵:۱۳۷۷)ایرانیان باستان به معبد کنگاور(مومنی ودیگران،۱۴:۱۳۷۸ برگرفته از کریستین سن،۲۳۲:۱۳۶۹)ونظایر آن برمی خوریم که هر یک به گونه ایی قدمت و رواج این شکل از گردشگری را در میان ملل مختلف نشان می دهند.در واقع زیارت وگرددشگری مذهبی ریشه در اعتقادات دینی-مذهبی دارد(مومنی وهمکاران،۱۴:۱۳۸۷)که دشواری های اقلیمی یا بدی آب وهوا نیز مانع آن نمی شود(منشی زاده،۱۳۹:۱۳۸۴) وقدمت آن به قدمت خود فرهنگ دینی می رسد.

سازمان جهانی گردشگری،گردشگری مذهبی را جزء پنج نوع گردشگری مهم ،که اهم فعالیت های این سازمان را پوشش می دهد،قرار داده وآن را این گونه تعریف می کند:«گردشگری مذهبی عبارت است از بازدید گردشگران از مکان های مقدس نظیر زیارتگاه ها،مقابر،امامزاده ها ونظایر آنها».

حوزه نفوذ بعضی از زیاتگاه ها،جهانی است مثل کعبه که مسافرانی را در سطح بین الملل می پذیرد در صورتی که حوزه نفوذ بعضی دیگر از امان مذهبی منطقه ایی و محلی است مانند حرم مطهر حضرت رضا که در سطح منطقه ایی جای می گیرد وامامزادگان در کشورمان در سطح محلی می باشد. به طور کلی در جهان بیش از دو میلیون مسلمان،سالیانه به زیارت مکه،پنج میلیون زائر به لوردس در فرانسه وبیست وهشت میلیون رائر هندو برای انجام اعمال مذهبی به رودخانه گنگ در هند می روند (Singh,2006:222).گردشگران مذهبی به دو گروه تقسیم می شوند:یک گروه زائران ،کسانی که انگیزه ی آنهااز مسافرت،فقط انجام امور مذهبی است وزمان ومدت اقامت آنها تابع اوقات فراغت نیست ودیگری گردشگران مذهبی که ضمن انجام زیارت وشرکت در مراسم مذهبی از مکان های دیگر گردشگری(اعم از مذهبی وغیرزیارتی) نیز دیدن می کنند ویا به عبارتی دیگر،اهداف مسافرت آنها چندمنظوره با الویت زیارت است(مومنی وهمکاران،۱۴:۱۳۷۸).

گردشگری مذهبی با همه اجزاء وگونه های مختلف آن،به سبب ویژگی های ساختاری وکارکردی خاص توانسته خود را در متن گردشگران جهان جای دهد .به طوری که حوزه نفوذ آن سراسر جهان را فرا گرفته است(مومنی ودیگران،۱۵:۱۳۷۸ برگرفته از Nola,1989:11/Satos,2004:8).

۲-۴ برنامه ریزی گردشگری

برنامه ریزی در جامع ترین تعریف عبارت است از سازماندهی برای دستیابی به هدف های معین. بنابراین در برنامه ریزی یک عنصر قوی پیش بینی وجود دارد ،زیرا تلاش می کند که آینده را اگرچه به صورتی جامع از پیش تعیین کند.این جامعیت ناشی از وجود عوامل زیادی است که به صورت خیلی دقیق قابل پیش بینی نیست(ضرغام بروجنی، حمید،۷۷:۱۳۸۹). در گردشگری نیز انواع برنامه‌ریزی‌ها می‌تواند صورت بگیرد. برنامه‌ریزی زیربنایی به منظور ساخت و راه‌اندازی جاده‌ها به فرودگاه‌ها ، برنامه‌ریزی اجتماعی به منظور گسترش خدمات اجتماعی نظیر بهداشت عمومی، برنامه‌ریزی فرهنگی جهت ارائه دستاوردهای فرهنگی و هنری، برنامه‌ریزی امنیتی و ایمن‌سازی برای افزایش ضریب امنیت و احساس امنیت در جامعه، برنامه‌ریزی اقتصادی جهت رشد و توسعه اقتصادی که جهانگردی می‌تواند محور یا یکی از بخش‌های تابعه آن باشد. (اینسکیپ، ۱۹۹۱: ۴۰۳ نقل از گی، ۱۳۸۵: ۴۱۶) .نکته مهم در برنامه‌ریزی بر اساس حدود تغییرات قابل قبول آن است که برنامه‌ریزان باید منافع ذی‌نفعان گردشگری را در منطقه در نظر بگیرند و به گونه‌ای تغییرات را انجام دهند که حتی‌المقدور، رضایت نسبی همگان جلب شود(الوانی، ۱۳۸۵: ۱۱۱). سیاست فرهنگی مملکت، محتاج برنامه ریزی های دامنه دار، سرمایه گذاری های بزرگ  ودراز مدت، پژوهش های متنوع وطولانی است (مجموعه مقالات فرهنگ شرق، ۱۳۸۱  :۷۴) از جمله باید به کشور و مردمانی فکر کرد که سنخیت فرهنگی مشترکی با ما دارند. در این میان کشورهای خاورمیانه، هندوستان ،جمهوری های آسیای میانه وآسیای شرقی را نباید از نظر دور داشت(محمدی،۱۷۷:۱۳۸۰(.

[۱] .cultural tourism

[۲] Heritage tourism